 |
РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ
|
|
Вобразы мілыя роднага краю,
Смутак і радасьць мая!..
Якуб Колас
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Крыж Аняліна
Няскончаная аповесць
|
Стары Віленскі шлях, так званы Чорны шлях, даўным-даўно затравелы па краях і незваротна пабіты пасярэдзіне байракамі і ярамі, усё ж аддана змяіцца між гарбоў, як памяць аб даўно мінулых днях. Служыць сваю сумную службу.
Калі, едучы з усходу, звярнуць з яго направа – адразу ж за празрыстай Лошай і старой карчмой, што зберагалася й дагэтуль, праз нейкі кіламетр на Палушы, злева можна ўбачыць, як на скрыжаванні дарог схіліўся, нібы грудзьмі на нешта збіраючыся легчы, старажытны дубовы крыж.
Дубовы, шэра-белы, бо выбелены ўсімі вятрамі і ўлевамі, што прамчалі над яго галавой.
...Кіламетрах у сарака ад Вільні. Кіламетрах у шасці-сямі ад цяперашняй літоўскай мяжы. Гэта калі ісці шляхам, а як нацянькі, лесам, то будзе кіламетраў пяць з беларускім хвосцікам.
У самым цэнтры так званай сучаснай цывілізацыі – і нязмерна далёка ад яе.
...Высокі. Мабыць, на тры даўгалыгія чалавечыя росты. З цэлага неабчасанага дуба: відаць усе шышкі, наросты, звівы і зморшчыны былога дрэва, якое даўно перастала быць жывым.
...Пасечаны. Так што не разбярэш, дзе былыя зморшчкі кары, а дзе расколіны і трэшчыны, зморшчкі часу.
Кароткая перакладзіна – таксама з цэлага дубовага бервяна – не ўрэзана ў яго. Людзі проста знайшлі дуб, што ў адным месцы выгінаўся лукам. Адмералі на стаўбуры па метры ў кожны бок ад гэтага лука. І выразалі адмеранае. І гэты лук шчыльна прыціснулі да грудзей гіганта-стаяка. І моцна прыбілі.
Стаіць, як волат, што гне на грудзях дубовае бервяно. Пасечаны, каржакаваты, увесь у выкрыўленнях і гулях: невыносна напяліся мускулы.
Непасільны і, аднак, вытрыманы цяжар. Нязмерная – і, аднак, зробленая праца.
Стаіць – а над ім павольна прапаўзаюць тысячы сонцаў, прабягаюць на срэбных нагах мільёны дажджоў.
Чорны шлях даўно памёр. Пранізлівымі гудкамі прарэзала зямлю і цішыню чыгунка. Прабіў сінія лясныя ўзгоркі новы шлях.
Крыж мала хто бачыць. І гэта шчасце... для крыжа.
Лоша прабягае непадалёк. У цяні вербаў і ліпаў. Зялёная ад іх. Але там, дзе яна вырываецца на сонца, дзе не мые і без таго чыстыя рэдкія косы водарасцяў, там адразу відаць, якая яна. Слязістая, як дыямент найчысцейшай вады. Жывы, ледзяны, імклівы дыямент.
Лоша – азначае па-літоўску стронга, фарэль. Рака, дзе імчыць лоша, віруе стронга, упіваецца ў плынь фарэль.
А можа, гэта і не з літоўскай, а з беларускай? Жонку лася называюць сям-там таксама “лоша”. Самка лася, ласіха, ласіца – “лоша”. П’е гарбаносай пысай ваду вось з гэтай рэчкі, і кроплі падаюць з цёплых вуснаў.
Хто ведае? Дый ці трэба гэта ведаць? Лоша – рэчка, з якой п’юць ласіхі і ў якой гуляе стронга.
А над рэчкай, над амаль нябачнымі ў зелені хутарамі, над раскошнымі, мокрымі – аж, здаецца, вазьмі і выцісні расу – дрэвамі крыху бляклае паўночнае неба.
Палі, што мякка пераліваюцца па ўзгорках. Узгорках, адначасова вострых ад высокіх яловых лясоў і, разам з тым, невымоўна мяккіх у сваіх пералівах. Палі між дымчата-сініх, нібы ягады ядлоўцу, лясоў. Палі між грыў. Палі ў мяккіх лагчынах. Палі, жоўтыя ад жыта, ружова-белыя ад грэчкі, сінія ад валошак, залатыя ад лубіну. І віецца па гарбах і між іх сцежка, ныраючы ў малінавыя разлівы канюшыны.
У вечным імкненні рэчкі і супраць яго – срэбная страла стронгі. Лес па імю Руднік над самай Лошай... І найбліжэйшая ад крыжа вёска Палушы – па Лошы. А яшчэ – Сяржанты. Ды яны далёка. А так вакол – проста рэдкі россып хутароў.
А унь там, наводдаль, заімшэлыя закінутыя могілкі і некалькі камяніскаў ад разбуранага ў незапамятныя часы кляштара. Малога. Чалавек на пяць-шэсць, як яно часта вадзілася тут. Такога, пра які на Сажы і Ветцы сказалі б: не кляштар, а скіт.
А тут, ля шляху, ля паваротні на даўно забыты прасёлак, яшчэ сто год таму стаяла карчма.
...Мы з сябрам, мясцовым чалавекам, паснедалі на хутары ў яго сястры і зараз ідзём палявой – дарогай не дарогай, а чымсьці такім накшталт гэтага – туды, куды глядзяць вочы.
Дзень цудоўны, блакітна-шэры і весела-журботны. Дарога мяккая. На ўспылі звіняць званочкі, а ў небе – самотны жаўрук. Далягляд хвалісты і бязмежны. Лясы і палі, палі і лясы.
Гэтыя некалькі дзён нам абсалютна няма чаго рабіць. Усе прыязні, боль, варажнечы – далёка. Мы здорава ўламілі хатняга сыру і чырвонай, аж у ліловае, вяндліны. Сербанулі густога кіслага малака.
Нам весела. Зямля сама сцелецца пад ногі. Мы здольныя заспяваць. Для паўнаты шчасця не хапае толькі сабакі, які бег бы наперадзе, закруціўшы хвост бублікам.
І ўсё ж ва ўсім нейкі лёгкі сум, што ніадкуль не праменіцца, а нібыта раўнамерна – і спрадвеку – рассцелены ў гэтай прыродзе, у гарбах, палях, срэбных стронгах, у небе, ва ўсім, што навокал.
Я не першы раз тут. І кожны раз, калі б я ні прыехаў, – гэтая лёгкая журба, разлітая ў паветры. Гэта заўсёды так, узімку ці ўлетку. Уся розніца, што ў адзін час лясы шызыя, а ў другі – фіялетавыя. А сум адзін. Я добра ведаю яго, я нават крыху шчаслівы ім, як ад сумнай музыкі. І ўсё ж гэта журба.
– Слухай, Альгерд, – я не ведаю, як растлумачыць свой настрой, – адкуль тут усё разлітае... Ну, разумееш, як бы сонца ні ззяла, як бы весела палі ні беглі... Адкуль тут такое...
– Адценне журботы? – пытае ён.
– Ну так. Ну весела ж нам. Добра разам. Сябры вакол. Прыгажосць гэткая. Але чаму тады “Антона з казой” ці “Бабку Любку з дзедам” спяваць не хочацца? Чаму заўсёды на спявучае, доўгае, шчымлівае крыху цягне, скажы ты мне?
– Не ведаю. Сам не ведаю чаму... Зямля... Зямля нібыта не збыла штосьці. Вось беражэ ў сэрцы, нявыкупленае.
– Ну вось... Ты ж ведаеш, пару разоў я не адзін сюды прыязджаў... Адзін раз з ёю... Ты ж ведаеш, я... мне добра з ёю, як ні з кім. І ўсё адно сум адусюль.
Сябар крыху ніжэйшы, мажнаваты, разважліва думае:
– А табе не здаецца, што ты сённяшні свой настрой на той прыезд пераносіш? Што ты зараз тужыш, а табе здаецца, што тужыў тады?
– Не, вось гэта – не! Тады нават больш тужыў, чым зараз. Ты ведаеш, шмат мінула, прытупілася. Дый зараз яшчэ, мабыць, няпозна было б вярнуць...
– Харошая яна... А ты... Словам, брыдкая была гісторыя.
– Страшэнная гісторыя... Паршывая... Страшная... Сам, думаеш, не бачу, не вінюся... Але нават тады, калі шчаслівы быў, – ну цягне, ну цісне нешта па сэрцы. Як перад пажарам у хаце. Як нібыта злачынства нейкага продка, даўно забытага, падсвядома адчуваеш... Ну і вось. Як рассекла нешта, як адрэзала. І нічога няма. І, здаецца нават, не магло быць.
Збочваем з дарогіна неруш. Ружова бяжыць шалянец, мяккі, як лапкі кацяняці.
– Ведаеш, – кажа Альгерд сваім глухаватым, вельмі акцэнтаваным голасам, які не зблытаеш з ніводным, – я вось казаў, што зямля нібыта не збыла штосьці... беражэ ў сэрцы, нявыкупленае. І вось мне прыйшло да галавы, што ёсць мясціны, нешчаслівыя для некаторых. Не для ўсіх. Жывуць тут людзі, смяюцца, кахаюцца, і ўсё ў іх добра аж да апошняга крыжа. А іншым ну вось непамысна на душы, і ўсё. Таму, што не толькі зямля, а нібыта і сэрца чыёсьці тут чагосьці не збыло. І хто настроіцца, як яно, – для таго тут шчасця не бывае, Славамір.
“Славамір” – гэта я. І гэты Славамір дужа здзіўлены. Сябар мой – гэта чалавек, які хаця й дужа тонка адчувае ўсе нюансы прыгажосці, усе звівіны думкі, – да містыкі аніяк не здатны. Дакладны, адразу хапае сэнс любой праблемы, валодае выключнай інтуіцыяй, можа любую з’яву прасачыць да кораня, але, мабыць, усё ж устрымаецца перад самым прывабным яе вырашэннем, калі яно пашкодзіць крыху сухаватай ісціне... Гэта ўжо хутчэй я... Кепска ж я яго ведаў... А можа, хоча суцешыць мяне за ўсё тое, што здарылася? Ды не, гэты не з тых.
І аднак, чым больш я думаў над яго словамі, тым больш я адчуваў, няхай сабе і крыху ўпрыгожаную, верагоднасць, нават праўдзівасць гэтай думкі.
– Ведаеш, можа, і рацыя. Спынішся вось у нейкім месцы, і так табе беспрычынна радасна, нібы цябе ласкочуць. А пасля выявіцца, што ўся вёска там святкуе, што столькі хлопцаў з дзеўкамі на той бераг прыходзіла. А часам – ну так летуценна, так журботна, што ніякай дзяўчыны табе там не трэба. Вось сядзеў бы, маліўся чортведама каму, думаў бы... Не заўсёды. Часам ты вясёлы, а сябры – нікуды, часам і наадварот. Гэта ўжо якая душа. Ад настрою.
Памаўчаў.
– Нібы сама зямля ведае, што тут адбывалася. Нібы яна нечым дыхае. Памятаю, ніколі такой тугі не адчуваў, як аднойчы пад Любчай... Табе не абрыдла?
– Абрыдне – скажу.
– Паехалі з дзядзькам у лес прывезці бярвенні. Хаця нейкая карысць з мяне. І вось... ну, зарэз. Урочышча Калюгі. Думаў, можа, бярвенні цягаць не ж-жадаю так. А пасля дзядзька паказвае: “шведскія курганы”. А “Калюгі”, бо калоліся. Багнэтамі. Пасля вычытаў: загінулі дзве шведскія кавалерыйскія сотні. Маладыя гады, гожыя. Ясна, пра што думалі перад гэтай касталомкай. Дзядзьку нічога. А мне – ну вось нібы дагэтуль яно ўсё вісіць у паветры.
Мякка струменілася ўзгоркамі зямля. Залаты лубін аж шалеў між счарна-сініх лясных грыў.
– Ты пад Мілавідамі быў? – пытаю я.
– Не. Гэта там, дзе ў маі шэсцьдзесят трэцяга?
– Ну так. паўстанцкае войска ўрадаваму наклала. Правільна зрабіла. Але вось... Падабралі забітых. Адных – па адзін бок дарогі, другіх – па другі. Шаша пралягла. Стаяць твар у твар два крыжы. Машыны шыкоўныя едуць. Хлопцы ў іх, дзяўчаты даўгалыгія. Транзістары лупяць. І ведаю я, што – якая ім справа? Іхняя справа – жыццё! Але ж і мая гэта справа! Я да сярэдзіны веку чалавечага не дайшоў. А як падумаю, як гэты... Дым цераз дарогу... Адзін у аднаго. Як крычалі, як рыкалі ў запале, як маму клікалі. А мясцовыя ж, пэўна, і з другога боку былі, сярод карнікаў.
Адхон спускаецца да рачулкі. Стаяць над ёй ненатуральна высокія, цяністыя і зялёныя дрэвы. Але і над імі – нібыта цень таго крыжа, што непадалёк адсюль, думае над старым шляхам.
Альгерд, як заўсёды, куды разумнейшы і танчэйшы за мяне. Ён сядае на густую, такую сакавітую, што аж страшна мяць, траву, ляпае далонню побач.
– Кінь, Мірак. Не нудзьгай, не тужы. Не журыся. Тут зубы трэба сціскаць, што столькі яшчэ крыжоў на зямлі. Ад праўды – яно нічога, яно – трэба, каб памяць стаяла. Ад няпраўды – вось што поскудзь...
Мір і спакой. Пад адхонам, у засені дрэў, весела бяжыць маленькая Расалоўка, каб упасці – зусім блізка адсюль – у абдымкі Лошы.
Птушкі спяваюць так, нібы заўтра ім забароняць гэта на вякі вечныя. І стане цішыня...
Спяшаецца, спявае Расалоўка. Раздзіраецца нябачны жаўрук у блакітна-шэрых і ўсё ж яскравых вышынях. Роў ці, можа, глыбокая канава перасякае дарогу, бяжыць налева і направа, за далягляд.
– Во, браце, былая мяжа мужыцкіх і панскіх земляў, – кажа Альгерд. – Што за спіною – усё чыста сялянскае, што наперадзе – панам належала. А гэта – крэс.
Крэс зелянее больш вільготна, калі можна зелянець больш вільготна за гэтыя палі. Рэдкі россып кураслепу тлуста жаўцее на ім. А мо не зелянейшы, а проста трава тут гусцейшая: каровы не любяць травы, у якой расце кураслеп.
Вырастала наперадзе і крыху ўлева сцяна лесу – за палявой дарогай, што вяла на чорны шлях, у куце, што ўтварала Расалоўка, зліваючыся са светлай Лошай.
– Бачыш, там, дзе Расалоўка прасёлак перасякае, на тым беразе два камяні?
– Ну. Там, дзе яшчэ здаровы куст татарніку.
– Там яшчэ на памяці людзей карчма стаяла, – кажа Альгерд. – Невялікая. Тая яшчэ й зараз стаіць. На скрыжаванні гэтай дарогі з Чорным шляхам. Гэтая куды меншая была. Так, стайня стойлаў на пяць, агульны пакой, два малых ды карчмарова бакоўка. Кажуць, ужо тады дуж-жа старая была, аж зялёная ад часу.
– То якая ж карчмару выгода. Тут жа да вялікай мо менш чым вярста. А там жа і зручней і на людзях святлей.
– А чорт таго карчмара ведае. Ну, можа, не трапіць нехта ў вялікую, то сюды заедзе. Крошкі падбіраў. Ды потым, кажуць, гэтага карчмара астравецкія яўрэі звалі “крадла”. Лясы вакол. Унь проста цераз прасёлак лес. Руднік называецца. Між Расалоўкай і Лошай. А унь за нашымі спінамі, наводдаль, яшчэ адзін цямнее. Козы вадзіліся. Ну й назва лесу Козы. Самае разбойніцкае месца. То, можа, яму якраз выгода была ў гэтым глухім кутку. Перахаваць, рабаванае скупіць. Ну й потым цёмным людзям таксама выпіць хочацца. Не на шлях жа ім ісці...
А ўсё ж аж гэтай пусткі, хто б тут ні жыў, добры чалавек ці дрэнны, павявае сумам закінутага. Як ад сліў, здзічэлых на котлішчы хутара. Як ад вёскі, што так і не ўстала. Вялікае ці малое, гора – яно адно.
Успомнілася мне адно такое гора, далёка адсюль, ля маіх родных мясцін. Але было такое і тут. Магло быць і па ўсёй беларускай зямлі.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
А было гэта вельмі проста. У вайну. Падчас блакады на Віцебшчыне, калі немцы вялікімі, аж да мінамётаў і артылерыі, сіламі абклалі ў Зафейскіх лясах некалькі нашых атрадаў.
Кальцо змыкалася. У кальцы заставаліся людзі ўзброеныя, якія шукалі выйсця, і людзі бяззбройныя: некалькі вёсак.
Ужо некалькі дзён дым сеяўся, цягнуўся праз лясны частакол. На даляглядзе з усіх бакоў абрыдліва вухала, і неадступна, як падлаеды над ахвярай, віселі ў замглёным небе “рамы”.
Сонца праз дым было цьмянае і зеленаватае.
Самая глухая з вёсак, што трапілі ў гэтае кола, звалася Таўшчэзны Бор, семдзесят хат, сціснутых з усіх бакоў пушчай. Пушча была перастойная: з-за бездарожжа адсюль амаль немагчыма было вывозіць лес. Па той самай прычыне і свежыя людзі траплялі ў вёску рэдка, а і характар у тутэйшых людзей быў лясны, змрачнаваты, схільны да прымхлівасці, цяжкаватых філасофскіх разважанняў і той удумлівасці, якая спалучае самыя неспалучальныя пад гэтым сонцам з’явы.
І, аднак, гэта быў народ светлы, бездакорна сумленны, самазабыццёва схільны да гасціннасці.
Не замыкалі хат – і цвёрда верылі ў сілу жалвіцы, чарапашай травы: абпляці чарапашанятка плотам, дык матка прынясе тую траву і вызваліць дзіця, а тады, з той травою, хоць праз астрожны мур ідзі.
Клалі на шулы сухар (а раптам нейкі няшчасны ад паноў пабяжыць) – і клалі на пень кавалак хлеба для лясной бабы.
Ману, нават у дробязі, называлі: “душой богу рыгнуў”.
І, аднак, губернскія епархіяльныя ведамасці яшчэ ў 1895 годзе скардзіліся, што сяляне вёскі Таўшчэзны Бор патаемна хаваюць нейкага ідала... А можа, гэта быў не ідал, а “Смуткуючы” – “Ведамасцям” было ўсё адно.
...Усё гэта за апошнія гады, вядома, змянілася, але не так, як сёй-той думаў. Характар не мяняецца так хутка, а да таго ж мужчыны пасля арміі неахвотна вярталіся ў тую глушыню.
Усё як быццам адмёрла, і ўсё гэта, аднак, чакала толькі гадзіны вялікай бяды, каб вырвацца зноў наверх.
Гадалкі някепска зараблялі ў вайну. Нават на адукаваных, здавалася б, жанчынах. А тут быў лясны народ, які ведаў сваю цяжкую працу, сваю рэдкую песню, чысціню сваёй душы, якая, па-буйнаму, нікому не рабіла зла і таго ж чакала ад іншых.
У той ліпеньскі дзень уварваўся ў вёску хлопец на цёмным ад поту кані. Калі збегліся людзі, ён абвёў вачыма нейкую сотню баб, маладзіц, бабуль і дзяўчатак, чалавек пяць-шэсць вельмі паджылых мужыкоў, дзесяткі паўтара-два дзядоў і аднаго сухарукага калеку – адвёў вочы і сплюнуў у пыл чорную сліну:
– Дзяды, – сказаў ён шорахам, – кабеткі. Тут вось як... знянацку атрымалася...
– Вады яму дайце, – загадаў старажытны дзед Каспель і, як толькі ганец напіўся, сказаў: – Ну?
– Абкружылі амаль.
– Самі бачым.
– Прарываемся зараз. Ёсць яшчэ гадзіна якая. Грузіце рэчы, дзяцей. Паспрабуйце або на Страўню, на выспы, або на Усвячскія лясы. Там яшчэ трымаемся. Дамо чалавек пятнаццаць, каб баранілі.
– Чаму ж пятнаццаць? – спытаў Каспель.
– Дзед, кожны чалавек – ну, зарэз без яго.
– А ты што, не чуеш, як яно ўжо... вакол?
– Балота пройдзеце.
– З вазамі? – загулі галасы. – З дзецьмі, са старымі?
– Я не пайду, – сказала чарнявая, з вугальнымі вачыма маладзіца. – З мужыкамі прайшлі б – мужыкоў вайна пабрала. Самі мо пралезлі б – то ў каго дзеці, у каго старыя. У мяне унь матка без ног. Хто як, а я тут.
– Хай будзе што будзе.
– Ідзіце сабе ў лазу, – сказаў Павел Ступа. – Мы ўжо тут неяк адседзімся.
Натоўп загуў. Ступа, крыху прыстукнуты, сказаў, як кажуць, з поля вецер, а з дупы дым. Урэшце, як заўсёды. Таму што “пайсці ў лазу” тут азначала “пайсці ў дэзерціры”.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
|
|
|
|
|
Падабаецца
Не падабаецца
|
|
|
2009–2020. Беларусь, Менск.
|
|
|
